تفسیر جامع (کتاب)تفسیر جامع اثر سید محمد ابراهیم بروجردی فرزند سید محمد حسین و از اعیان تفسیری قرن چهاردهم هجری ساکن تهران می‌باشد. ۱ - انگیزه نگارشایشان در مقدمه خود بر تفسیر انگیزه خود را چنین می‌نویسند: «دیر زمانی بود شوق و آرزو داشتم که ایکاش پروردگار جهانیان، این بنده ضعیف را به لطف و کرم خود مفتخر می‌فرمود و عنایت سبحانی و توفیق رحمانی شامل حالم می‌شد تا تفسیری فارسی با بیانی سهل و ساده از فرموده‌های ائمه اطهار و اولیای بزرگوار می‌نوشتم تا شیعیان فارسی زبان و تابعان آن محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم از آن بهره مند شوند و ذخیره‌ای برای روز معاد بشود، لیکن ابتلاآت روزگار و آلام روحی و جسمی موجب تاخیر می‌شد تا بر سبیل اتفاق به منزل یکی از دوستان متدین گذارم افتاد و صحبتی از تفسیر قرآن و ودایع پیغمبر اکرم و اهمیت آن دو ثقل بزرگ شد، مرا تحریص و ترغیب نمودند، در همان مجلس توفیق حضرت کبریایی و توجه نظر حضرت ولی عصر حجة ابن الحسن عسکری روحی و ارواح العالمین له الفداء که روز مولود مسعودش بود قرینم شد و بنام نامی آن امام همام از همان روز شروع به کار نمودم و آرزوهای گذشته را به مرحله عمل درآوردم.» [۱]
تفسیر جامع، بروجردی سید محمد ابراهیم، انتشارات صدر، تهران، ۱۳۶۶ ش، چاپ ششم، ج۱، ص۳.
۲ - دیدگاه مفسر نسبت به تفاسیر موجودالبته این انگیزه مبتنی بر دیدگاه مفسر نسبت به تفاسیر نوشته شده می‌باشد، ایشان در همان مقدمه می‌نویسند: «کتابهای زیادی به نام تفسیر به زبان عربی و فارسی از طرف خاصه و عامه نگاشته شده، لیکن در حقیقت بیشتر آنها را نمی‌توان تفسیر نامید. زیرا اکثر آنها تفسیر به رای بوده و تفسیر به رای حرام است چنانچه بعد از این شرح داده خواهد شد، در قرآن کریم خداوند عظیم فرموده،تاویل قرآن را نمی‌داند کسی غیر از خدا و راسخون در علم که ائمه اطهار علیهم‌السّلام می‌باشند و تفسیر منحصرا بیان ائمه و روایات رسیده از آنهاست و اینگونه تفسیر معدود و آنهم بیش از چند تفسیر نیست و در بعضی از آنها هم به ذکر ادبیات و اعراب قرآن پرداخته و از معانی صرفنظر شده و در اطراف قشر دور زده و از لب قرآن دور گشته‌اند.» [۲]
تفسیر جامع، بروجردی سید محمد ابراهیم، انتشارات صدر، تهران، ۱۳۶۶ ش، چاپ ششم، ج۱، ص۳.
۳ - روش تفسیریاین تفسیر به زبان فارسی و در هفت جلد، عهده دار تفسیر تمامی قرآن به روش ترتیبی می‌باشد. از تفاسیر روایی معاصر که از زاویه حدیث به تفسیر نگریسته محسوب می‌گردد، همواره معانی آیات را با جستجو در روایات دنبال کرده است، از این روی، نقش و روش این تفسیر، گردآوری روایات اهل بیتعصمت علیه‌السّلام و گزینش آن بوده است. بنابراین هر جا موضوع و سخنی مربوط به آیه و سوره‌ای از قرآن بوده به روایات استشهاد کرده است. ایشان در مقدمه می‌نویسند: «ما به خواست خداوند آنچه را اهل نزول و خاندان وحی و تنزیل بیان و تفسیر فرموده‌اند، عینا نقل بمعنی نمائیم و به زبان فارسی بیان کنیم و از هر گونه اظهار نظر (چون به نص روایات متواتره حرام است) خودداری می‌نماییم». در مقدمه کوتاه خود بر جلد دوم تفسیر پس از ذکر روش خود با استناد به آیات و روایات سعی می‌نماید که اظهار نظر در تفسیر آیات را حرام و کفر بنمایاند و برای اجتناب از این حرام می‌نویسد: «از این جهت ما در این تفسیر از نقل آراء فاسده مردمان و بیانات فلاسفه و عرفاء و از سخنان ابو حنیفه و قتاده و عضدی مسلکان دوری جسته و صرف نظر نمودیم و هرگز بیان نخواهیم کرد، چه این عمل تجاوز کردن از امر و دستور خداوند و ائمه باشد.» ۴ - تفسیر یا ترجمه کتب رواییاز سوی دیگر تفسیر جامع در حقیقت گردآوری شده روایات تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه‌السّلام به تفسیر عیاشی و تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم قمی است، نه جامع معانی و روشهای تفسیری، به همین دلیل، تفسیر جامع را باید نوعی ترجمه این چند کتاب روایی دانست، زیرا مؤلف در این تفسیر جز ترجمه و نقل روایات و دیدگاهها، در نقد و بررسی و تحلیل کلمات، سخنی و توضیحی از خود نیاورده است. ۵ - منابع تفسیرایشان در مقدمه دوازدهم خود، کتابهایی را که از آنها روایات را نقل می‌نماید به شرح ذیل می‌نویسد: «اول کتاب کافی شیخ کلینی، دوم فقیه و توحید و اعتقادات و علل و سایر کتب ابن بابویه شیخ صدوق، سوم کتاب بصائر الدرجات محمد بن حسن صفار و سعد بن عبدالله قمی و تفسیر عیاشی،فرات بن ابراهیم،مناقب ابن شهرآشوب،کامل الزیاره ابن قولویه و کتاب تفسیر آیات ولایت اهل بیت علیه‌السّلام محمد بن عباس ماهیار معروف بابن حجام است که از کتب متقنه اخبار می‌باشد. دیگر اصل سلیم بن قیس هلالی، کتاب تهذیب و استبصار شیخ طوسی، کتاب خصال و اکمال الدین و محاسن شیخ برقی و تفسیر مجمع البیان طبرسی و تفسیر برهان سید هاشم بحرانی و اختصاص شیخ مفید.» در دنباله مطلب می‌نویسند: «باید دانست آنچه علمای شیعه تفسیر نوشته‌اند در بیشتر آیات از تفسیر شیخ ثقه ابی الحسن علی بن ابراهیم بن هاشم قمی نقل نموده‌اند، زیرا تفسیری است که در زمان غیبت صغری جمع آوری شده و آن بزرگوار استاد کلینی است. چنانکه قبلا بیان نمودیم تفسیر قرآن باید فقط از ناحیه مقدسه ائمه طاهرین باشد و ما هم از گفتار ایشان ابدا تجاوز ننموده‌ایم، چه آن بزرگوار ثقه و در زمان غیبت صغری می‌زیسته و مسلما بذیل عنایت ولی عصر «عج» دسترسی داشته و تجاوز نکرده و به اندازه‌ای تسلیم مقام مقدس ائمه علیه‌السّلام بوده که اگر در آیاتی از ائمه معصومین روایتی به نظرش نرسیده و یا به آن دسترسی نداشته، اصولا در تفسیرش بحثی از آن آیات ننموده و سرتاسر آن تفسیر کلمه یا جمله‌ای از خود او دیده نشده و تمام آن روایاتی است که نقل نموده است، لذا اینجانب تفسیر ایشان را عینا ترجمه نموده‌ام، که در حقیقت احادیثی است که آن مرحوم به سند خود از ائمه علیه‌السّلام نقل می‌نماید و آیاتی را که ایشان تفسیر ننموده‌اند، ما تمام آنها را با روایاتی که در بیان و تفسیر هر یک وارد شده بیان خواهیم نمود و همچنین روایات و احادیثی که آن مرحوم در دسترس نداشته یا به نظرش نرسیده بوده، در آن آیاتی که ذکر نموده، نیز بیان می‌نمائیم، در ذیل ترجمه تفسیر آن مرحوم با فاصله خطی. علاوه،ترجمه قرآن را نیز به طور خلاصه در مقابل هر صفحه به ترتیب و نظمی که بستگی به آیات دارد، بیان خواهیم نمود.» با توجه به بیان ایشان تفسیر جامع ترجمه تفسیر قمی می‌باشد که با منابع روایی دیگر (که از مؤلف ذکر شد) آن را تکمیل نموده و با ضمیمه کردن ترجمه آیات و برخی اطلاعات مختصر، نام آن را تفسیر جامع نهاده و منظور، جامع تفسیر قمی و روایات کتب روایی شیعه، می‌باشد. ۶ - مقدمات دوازده گانهمفسر محترم قبل از ترجمه تفسیر قمی و در واقع آغاز تفسیر، مقدماتی را در دوازده بخش ارائه داده که به ذکر عنوان آنها (برای آشنایی با تفسیر و روش و محتویات آن) اکتفا می‌کنیم. مقدمه اول: فرق بین تفسیر و تاویل و ترجمه. دوم: حرام بودن تفسیر به رای و اظهار نظر نمودن در قرآن سوم: علم و دانش قرآن منحصرا نزد ائمه علیه‌السّلام می‌باشد و دیگران را خداوند از این دانش بهره‌ای نداده. چهارم: در قرآن بیان هر چیزی است و از برای قرآن ظاهر و باطنهایی متعدد می‌باشد. پنجم: کیفیت و زمان جمع قرآن و بیان عدم تحریف قرآن و مراد از تحریف، بیان جمع اول، جمع دوم و جمع سوم قرآن. مقدمه ششم: فضیلت قرآن و ثواب تلاوت آن. هفتم: نامها و اسامی قرآن و چگونگی نزول آن. هشتم: آداب تلاوت و صحیح‌ترین قرائت و ثواب قرائت قرآن نهم: بیان آنکه تمام قرآن در شان ائمه و دشمنان ایشان وارد شده است. دهم: احادیثی که مخالف قرآن است از ائمه علیه‌السّلام نمی‌باشد. یازدهم: معنای سوره و آیات و خواص قرآن به طور اختصار دوازدهم: کتابهائیکه از آنها روایت می‌کنیم. پس از بیان مقدمات دوازده گانه به ترجمه مقدمات تفسیر قمی می‌پردازد. ۷ - دیدگاه مفسر در عدم تحریف قرآنایشان معتقدند علمائی که قائل به تحریف قرآن شده و نیز علمائی که بطور کلی تحریف را رد می‌کنند هر دو به افراط و تفریط رفته‌اند، بنابراین هم روایات تحریف را می‌پذیرد و هم روایاتی که قائلند قرآن موجود همان قرآنی است که بر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم نازل شده است و هیچ کم و کاستی و زیادی در آن راه نیافته است. منتهی می‌فرماید: «آنچه از قرآن بوسیله منافقین ساقط شده از قبیل تفسیر و بیان و تاویل و شان نزول بوده و از اجزاء و متن قرآن نبوده، پس تبدیل و تحریف آن از لحاظ معنی می‌باشد، یعنی قرآن را در تفسیر و تاویل تحریف و تغییر دادند و آیات را بر خلاف تنزیل و معنی و فرموده ائمه علیه‌السّلام حمل کرده‌اند و بیان آنان که می‌فرمودند «کذا نزلت» یعنی این آیه اینطور نازل شده، مراد تنزیل و شان آن است، نه آنکه با زیادتی نازل شده، پس اخبار تحریف تماما نظر به تاویل و شان نزول دارند و میان آنها و ظاهر آیه شریفه و اخبار دیگر مباینتی وجود ندارد، زیرا آیه و اخبار می‌گوید، از لفظ قرآن چیزی ساقط نشده و اخبار تحریف می‌گوید، شان نزول قرآن را ساقط نمودند، پس هیچکدام مخالف با یکدیگر نمی‌باشند. و ما از خود اخبار این معنای تحریف و جمع اخبار را گرفته و اخذ نموده‌ایم، نه از رای خود و شاهد بر این جمع دلائلی چند است.» که در دنباله مبحث، دلائل این جمع را بیان می‌کند. [۳]
تفسیر جامع، بروجردی سید محمد ابراهیم، انتشارات صدر، تهران، ۱۳۶۶ ش، چاپ ششم، ج۱، ص۲۴.
۸ - ترتیب مباحث تفسیریپیش از این گذشت که روش اصلی مفسر در این تفسیر، روش روایی و ماثور است، که با ذکر روایات اهل بیت «علیه السلام» به تفسیر آیات و فرازهای آنها می‌پردازد. اما از نظر ترتیب و ورود و خروج در مباحث، شیوه ایشان بدین گونه است که: ابتدای سوره‌ها با ذکر نام سوره و احیانا، اشاره به وجه تسمیه آن وارد بحث شده، اطلاعاتی راجع به مکی، مدنی بودن،ترتیب نزول، عدد آیات (به شمارش کوفیین و غیر آنها)، تعداد کلمات و حروف، ارائه می‌دهند، پس از آن به بیان فضیلت سوره و خواص آن می‌پردازد. سپس دسته آیات مورد نظر را مطرح و ترجمه آن را بازگو می‌کند. این بخش قسمت بالای صفحه را تشکیل می‌دهد، در قسمت دوم صفحه به تفسیر آیات با کمک روایات می‌پردازد و با ذکر منبع روایات و قائل آن ترجمه آن را بدون متن عربی می‌آورد، قسمت سوم صفحه، ترجمه تفسیر قمی است که به تناسب دسته آیات، بیان می‌گردد. مفسر به تناسب برخی آیات، از مباحث موضوعی در حد لزوم، غفلت نورزیده و به بیان آن می‌پردازد، مانند بحثی در حقیقت سحر و اقسام آن، عمل مرتاضان، سحر ساحران فرعونی و... که در ذیل آیه ۱۰۲ سوره بقره [۴]
تفسیر جامع، بروجردی سید محمد ابراهیم، انتشارات صدر، تهران، ۱۳۶۶ ش، چاپ ششم، ج۱، ص۲۳۱.
مطرح کرده‌اند. در توضیح قصص قرآنی نیز، تابع روایات بوده و نظر شیعه را پیروی می‌نماید، بر این اساس وارد جزئیاتی می‌شود که روایات اهل بیت «علیهم السلام» مطرح کردند، مانند چگونگی ولادت یحیی و مریم سلام‌الله‌علیهم و حضرت عیسی علیه‌السّلام در [۵]
تفسیر جامع، بروجردی سید محمد ابراهیم، انتشارات صدر، تهران، ۱۳۶۶ ش، چاپ ششم، ج۱، ص۴۲۰.
ذیل آیه ۳۵ به بعد سوره بقره، که تا ص۴۳۹ به آن می‌پردازد. مفسر مباحث فقهی را نیز با تفصیل بیان می‌دارد، و احکام فقهی را با دیدگاه فقهای شیعه از طریق روایات متعرض می‌شود، مانند بحث خمس و احکام مختلف آن ذیل آیه «و اعلموا انما غنمتم...» که حدود ده صفحه در [۷]
تفسیر جامع، بروجردی سید محمد ابراهیم، انتشارات صدر، تهران، ۱۳۶۶ ش، چاپ ششم، ج۳، ص۵۴.
به آن اختصاص می‌دهد. و نیز مطرح کردن احکام وضو و غسل و تیمم و جنابت ذیل آیه ۶ سوره مائده در [۸]
تفسیر جامع، بروجردی سید محمد ابراهیم، انتشارات صدر، تهران، ۱۳۶۶ ش، چاپ ششم، ج۲ ص۱۷۴ تا ص۱۸۸.
با توجه به روایی بودن تفسیر بطور طبیعی، مباحث مربوط به ولایت ائمه «علیهم السلام»، بخصوص ولایت حضرت امیرالمؤمنین علی «علیه السلام» به طور مفصل بیان شده است، مانند نزول آیه اکمال دین در [۱۰]
تفسیر جامع، بروجردی سید محمد ابراهیم، انتشارات صدر، تهران، ۱۳۶۶ ش، چاپ ششم، ج۲ ص۱۵۷ تا ۱۶۳.
و بحث غدیر خم. و نیز با توجه به روایی بودن تفسیر، تفاوتی اساسی بین تفسیر، تاویل، بیان مصداق و موارد تطبیق، دیده نمی‌شود و روایات همه با هم و با یک نظر، مطرح می‌شوند، مانند تفسیر عروة الوثقی [۱۲]
تفسیر جامع، بروجردی سید محمد ابراهیم، انتشارات صدر، تهران، ۱۳۶۶ ش، چاپ ششم، ج۱ ص۳۷۱.
به امیرالمؤمنین علیه‌السّلام و ائمه علیه السلام، که در واقع این بزرگواران، از مصادیق عروة الوثقی می‌باشند. در مواردی نیز که امام معصوم «علیه السلام» به آیه توسل جسته استدلال می‌نماید یا به آیه استشهاد می‌فرماید، با دیده تفسیر و شرح و توضیح آیه به آن نگریسته می‌شود و از بقیه موارد تفکیک نشده است، مانند نقل روایت امام جواد علیه‌السّلام ذیل آیه ۳۸ سوره مائده در [۱۴]
تفسیر جامع، بروجردی سید محمد ابراهیم، انتشارات صدر، تهران، ۱۳۶۶ ش، چاپ ششم، ج، ص۲۰۷ به بعد.
۹ - نسخه شناسیتفسیر جامع به زبان فارسی در هفت جلد چاپ و منتشر شده است، چاپ نخست آن توسط کتابخانه صدر تهران میان سالهای ۱۳۳۴ تا ۱۳۴۰ شمسی انجام گرفته است، هر جلد آن حدود ۵۵۰ صفحه وزیری و مجموعا حدود ۴۰۰۰ صفحه می‌باشد. فراغت مفسر از تالیف آن به تاریخ ۵/ ۱۰/ ۱۳۴۰ ش و ۱۷ رجب ۱۳۸۱ قمری می‌باشد. نسخه حاضر، چاپ سوم کتاب می‌باشد که در سال ۱۳۶۶ ش توسط همان ناشر انجام گرفته است. در پایان جلد اول، گواهی اجتهاد مؤلف محترم که توسط آیت ا... سید ضیاء الدین اراکی «ره» صادر شده، درج گردیده است در ابتدای آن نیز مقدمات دوازده گانه مؤلف و مقدمات تفسیر قمی آورده شده است. انتهای هر جلد فهرست مفصلی از موضوعات مطرح شده بر اساس ترتیب آیات موجود می‌باشد. ۱۰ - منابع مقاله۱- مقدمات تفسیر جامع جلد ۱ و سایر مجلدات آن ۲-دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی ج۱ ص۶۸۹بهاء الدین خرمشاهی ۳-طبقات مفسران شیعه ج۴ صفحه ۳۹۵دکتر عقیقی بخشایشی ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعنرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). |